آیه 103 سوره هود

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِمَنْ خافَ عَذابَ الْآخِرَةِ ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ (103)

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً: بدرستى كه در اين نزول عذاب بر امم طاغيه يا از فصص اقوام هالكه، هرآينه عبرت و اعتبارى است. لِمَنْ خافَ عَذابَ الْآخِرَةِ: براى كسى كه بترسد از عذاب قيامت، يعنى تأمل نمايد در آن تا عالم‌

جلد 6 - صفحه 138

شود به آنكه آنچه به امم سابقه رسيده نمونه عذابى است كه مهيا شده در آخرت براى كفار و ياغيان، يا منزجر شود از موجبات آن به جهت علم او به آنكه صدور اين عذاب از ذات قاهر قادرى است كه فاعل مختار باشد، چه هر كه منكر آخرت باشد فناى عالم را محال؛ و قائل نيست به فاعل مختار و وقوع اين امور عظيمه را از حوادثات اوضاع فلكيه داند نه به سبب كفر و شرك و سركشى هلاك شدگان. ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ‌: روز قيامت روزى است كه جمع شوند در آن روز تمام مردم از اولين و آخرين براى حساب و جزاى اعمال از ثواب و عقاب. وَ ذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ: و آن روزى است كه حاضر گردانيده شده‌اند تمام خلايق از جن و انس و اهل آسمان و زمين.

تنبيه: آيه شريفه دليل باشد بر اثبات معاد و حشر خلايق در محضر رب العباد، زيرا به برهان عقلى ثابت شده كه ذات احديت الهى صادق القول، و اين قرآن هم تماما وحى منزل و كلام سبحانى است، بنابراين آيه كريمه دليل صدقى خواهد بود بر حقانيت معاد و حشر عباد.

نكته: قوله: «يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ» تغيير جمله فعليه به اسميه به جهت دلالت است بر اثبات معنى جمع از براى آن روز و وقوع آن لا محاله و تنبيه بر آنكه مردمان از آن منفك نخواهند شد، پس اين ابلغ است از كريمه‌ «يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ». و معنى جمع براى آن روز، جمع مردمان است براى آنچه در او است از محاسبه و مجازات.

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى‌ بِآياتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِينٍ (96) إِلى‌ فِرْعَوْنَ وَ مَلائِهِ فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ (97) يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ (98) وَ أُتْبِعُوا فِي هذِهِ لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ (99) ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْقُرى‌ نَقُصُّهُ عَلَيْكَ مِنْها قائِمٌ وَ حَصِيدٌ (100)

وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِي يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ لَمَّا جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَ ما زادُوهُمْ غَيْرَ تَتْبِيبٍ (101) وَ كَذلِكَ أَخْذُ رَبِّكَ إِذا أَخَذَ الْقُرى‌ وَ هِيَ ظالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِيمٌ شَدِيدٌ (102) إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِمَنْ خافَ عَذابَ الْآخِرَةِ ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ (103)

ترجمه‌

و بتحقيق فرستاديم موسى را با آيتهاى خودمان و حجّتى آشكار

بسوى فرعون و اتباعش پس پيروى كردند فرمان فرعون را و نبود امر فرعون موجب هدايت‌

پيشرو ميشود قومش را روز قيامت پس وارد نمايد آنها را در آتش و بد است آن مورديكه ورود شده در آن‌

و از پى آورده شدند در اين سراى لعنت را و در روز قيامت بد است آن عطائى كه عطا كرده شده است‌

اين از اخبار بلدها است كه نقل نمائيم آنرا بر تو بعضى از آنها بر پا است و برخى درو شده‌

و ستم ننموديم ما آنها را ولى ستم نمودند آنها بخودشان پس كفايت ننمودند از آنها خدايا نشان كه ميخواندند از غير خدا هيچ چيز چون آمد فرمان پروردگارت و نيفزودند آنها را جز هلاكت و خسارت‌

و اين چنين است گرفتن پروردگارت چون گرفت بلدها را با آنكه آنها ستم كار بودند همانا گرفتن او دردناك سخت است‌

همانا در آن هر آينه عبرت است براى آنكه بترسد از عذاب آخرت آن روزى است كه جمع كرده شوند براى آن مردم و آنروزى است حاضر كرده شده.

تفسير

خداوند حضرت موسى عليه السّلام را با معجزات بسياريكه شمه‌اى از آنها در ضمن قصص راجعه بآن حضرت ذكر شد مبعوث فرمود بر فرعون و اعيان قوم او كه هر يك از آن معجزات باعتبار دلالتشان بر صدق آنحضرت آيه و دليل بودند و باعتبار دلالتشان بر كذب مخالفان او حجت و سلطان و عصا در ميان آنها ممتاز بود بحجّيت واضحه كه موجب سلطنت و غلبه بر خصم بود و باين اعتبار معبّر بلفظ مفرد و معنون بسلطان مبين شده است و بقدرى حب دنيا و تقليد و تعصّب در آنقوم رسوخ پيدا كرده بود كه با مشاهده آن معجزات كثيره ظاهره باز متابعت نمودند امر فرعون را بكفر و اقرار بخدائى او و معلوم است كه چنين امرى موجب رشد و هدايت نيست بلكه موجب غوايت و ضلالت است و در روز قيامت هر مفسد و ضالّ و مضلّى پيشرو و مقدّم و امام اتباع خود است تا خود و پيروان خود را بمنزل اصلى برساند چنانچه هر مصلح و مهتدى و هادى هم پيشرو و مقدّم و امام پيروان خود است تا بمقصد برسند مثلا ابو بكر

جلد 3 صفحه 107

و عمر و عثمان ائمّه و پيشروان اهل سنّتند تا آنها را بجايگاه خودشان برسانند و امير المؤمنين و امام حسن و امام حسين عليهم السلام ائمّه و پيشروان شيعيانند تا آنها را بمقام خودشان و اصل فرمايند و پيرو پيروان كفر و ضلال لعنت و محروميّت از رحمت احديّت است در دنيا و آخرت و اين لعنت كه ملازم با عذاب است چون در مقابل عطايا و نعم اهل بهشت است بمنزله عطائى است كه بدوزخيان اعطاء شده و اين اجمالى است از اخبار بلاد و اقواميكه بعذاب الهى در نتيجه طغيان گرفتار شدند كه خداوند بغرض عبرت خلق براى پيغمبر خود نقل فرموده و بعضى از آن بلاد هنوز باقى است باعيان يا آثارشان مانند زراعتى كه بجاى خود ايستاده و ثابت است و بعضى بكلى محو و نابود شده كه اثرى هم از آن باقى نيست مانند مزرعه‌اى كه درو شود و اثرى از زراعت در آن باقى نماند و العياذ باللّه تصوّر نشود خداوند بآنها ظلم نموده كه در دنيا و آخرت از نعمت خود محروم و بعذاب دائم گرفتار فرموده چون آنها خودشان ظلم نمودند در باره خودشان كه سرمايه ترقى و تعالى را از دست دادند و موجبات فنا و زوال و استيصال و استحقاق خلود در عذاب را براى خودشان تهيّه نمودند و بهيچ وجه پرستش خدايان باطل و تبعيّت سلاطين جور براى آنها نافع و مفيد نشد و اينها نتوانستند از پرستش و ستايش كنندگان خودشان دفاع نمايند در موقع ورود عذاب الهى و جز هلاكت و خسارت براى اتباع خودشان چيزى زياد ننمودند و كيفيّت گرفتن خداوند اهل بلاديرا كه ستم نمودند بخودشان و خلق براى انتقام و تعذيب آنستكه بآنها مهلت ميدهد تا بنهايت شقاوت برسند و پس از آن غضب ميكند و از آنها انتقام ميكشد بعذاب دردناك سخت كه رهائى از آن ممكن نيست چنانچه قريب باين معنى در باره هر ظالمى از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل شده با تمسّك باين آيه شريفه و در اين اخبار و قصص اقوام سابقه هالكه عبرت است براى كسيكه از عذاب آخرت مى‌ترسد چون معتقد بمعاد است و ميداند كه اينها نمونه‌اى از آن عذاب عظيم است نه كسيكه بكلى غافل است و متوجّه باين معانى نيست و اين روز عذاب و آخرت و روز قيامت روزى است كه خداوند خلق اوّلين و آخرين را براى جمع شدن در آنروز خلق فرموده كه هر كس بكمال لايق و نتيجه عقايد و اعمال خود از خير و شرّ برسد و آنروز مشهود است كه تمام مخلوقات از جنّ و انس و اهل آسمان و زمين‌

جلد 3 صفحه 108

آنروز را خواهند ديد و مانند آن روزى نيست و تمام انبياء و رسل شهادت بوقوع آن داده و مى‌دهند چنانچه قمّى ره فرموده و عياشى ره از يكى از صادقين عليهما السلام نقل نموده در تفسير اين آيه كه آنروز قيامت است و آن روز موعود است ..

إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيَةً لِمَن‌ خاف‌َ عَذاب‌َ الآخِرَةِ ذلِك‌َ يَوم‌ٌ مَجمُوع‌ٌ لَه‌ُ النّاس‌ُ وَ ذلِك‌َ يَوم‌ٌ مَشهُودٌ (103)

محققا ‌در‌ ‌اينکه‌ قضاياي‌ انبياء سلف‌ و امم‌ ماضيه‌ ‌هر‌ آينه‌ آيت‌ و دليل‌ و برهان‌ ‌است‌ ‌براي‌ كسي‌ ‌که‌ بترسد عذاب‌ آخرت‌ ‌را‌ ‌که‌ آخرت‌ روزيست‌ ‌که‌ جمع‌ ميشوند ‌از‌ ‌براي‌ ‌آن‌ روز جميع‌ ‌النّاس‌ مؤمن‌ و كافر و ‌آن‌ روزي‌ ‌که‌ ‌در‌ حق‌ ‌آنها‌ شهود شهادت‌ ميدهند ‌ يا ‌ جميع‌ ناس‌ خصوصيات‌ ‌آن‌ روز ‌را‌ مشاهده‌ ميكنند.

إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيَةً ‌يعني‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ قصص‌ انبياء ‌که‌ تذكر داديم‌، آية و نشانه‌ ‌است‌ ‌براي‌ امري‌ و دليل‌ ‌که‌ دلالت‌ ميكند بآن‌ امر و برهان‌ ‌که‌ واضح‌ و مبين‌ ميكند ‌آن‌ امر ‌را‌ ‌که‌ مخالفت‌ انبياء چه‌ عواقب‌ وخيمه‌ دارد ‌در‌ ‌اينکه‌ عالم‌ و عالم‌ آخرت‌

جلد 11 - صفحه 123

ولي‌ پي‌ بردن‌ باين‌ دليل‌ و برهان‌ و آية و ترتيب‌ اثر ‌بر‌ ‌آن‌ مخصوص‌ ‌است‌ لِمَن‌ خاف‌َ عَذاب‌َ الآخِرَةِ ‌که‌ ايمان‌ بمعاد داشته‌ ‌باشد‌ و لازمه‌ ‌آن‌ ايمان‌ بجميع‌ عقائد حقه‌ و اجتناب‌ ‌از‌ معاصي‌ الهيه‌ و اتيان‌ باعمال‌ صالحه‌ ‌است‌ سپس‌ خداوند توصيف‌ ‌آن‌ روز ‌را‌ ميكند.

ذلِك‌َ يَوم‌ٌ مَجمُوع‌ٌ لَه‌ُ النّاس‌ُ نفرمود يوم يجمع‌ ‌النّاس‌ بصيغه‌ معلوم‌ بلكه‌ بصيغه‌ مجهول‌ اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ ‌آنها‌ باختيار ‌خود‌ اجتماع‌ نميكنند بلكه‌ ‌آنها‌ ‌را‌ خداوند جمع‌ ميفرمايد خوب‌ و بد ‌هر‌ ‌که‌ هست‌ و ‌هر‌ چه‌ هست‌.

وَ ذلِك‌َ يَوم‌ٌ مَشهُودٌ نوع‌ مفسرين‌ بمعني‌ اول‌ تفسير كردند ‌يعني‌ تمام‌ بلكه‌ جن‌ّ و انس‌ و ملك‌ ‌آن‌ روز ‌را‌ مشاهده‌ ميكنند، لكن‌ لفظ مجموع‌ دلالت‌ ‌بر‌ ‌اينکه‌ معني‌ داشت‌ ‌که‌ ‌اگر‌ تمام‌ جمع‌ شوند البته‌ ‌آن‌ روز مشهود ‌آنها‌ خواهد ‌بود‌، و اما بمعني‌ دوم‌ ‌که‌ بنظر اظهر ‌است‌ ‌يعني‌ مشهود ‌در‌ حق‌ ‌آنها‌ شهادت‌ ميدهند و يشهد ‌علي‌ ‌ذلک‌ تفسير ‌علي‌ ‌بن‌ ابراهيم‌ ‌که‌ ‌گفت‌ اي‌ يشهد ‌لهم‌ و ‌عليهم‌ الانبياء و الرسل‌ و ذكر انبياء و رسل‌ ‌از‌ باب‌ مثل‌ ‌است‌ و الّا شهود قيامت‌ بسيار هستند اعضاء و جوارح‌، ملائكه‌، قرآن‌، شهور مثل‌ شهر رمضان‌، زمين‌ و زمان‌ و انبياء و ائمه‌ و مؤمنين‌ و ‌غير‌ اينها ‌بر‌ كليه‌ اعمال‌.

]

(آیه 103)- و از آنجا که این یک قانون کلی و عمومی است بلافاصله می‌فرماید: «در این (سرگذشتهای عبرت انگیز و حوادث شوم و دردناکی که بر گذشتگان گذشت) علامت و نشانه‌ای است (برای یافتن راه حق) برای کسانی که از عذاب آخرت می‌ترسند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِمَنْ خافَ عَذابَ الْآخِرَةِ).

چرا که دنیا در برابر سرای دیگر همه چیزش کوچک و ناچیز است حتی مجازاتها و عذابهایش و جهان دیگر از هر نظر وسیعتر می‌باشد، و آنها که ایمان به رستاخیز دارند با دیدن هر یک از این نمونه‌ها در دنیا تکان می‌خورند.

در پایان آیه اشاره به دو وصف از اوصاف روز قیامت کرده، می‌گوید: «آن روزی است که همه مردم برای آن جمع می‌شوند» (ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ).

«و آن روزی است که مشهود همگان است» (وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ).

آنچنان که تمام انسانها در آن حاضر می‌شوند و آن را می‌بینند.